میرزا علی ثقة‌الاسلام تبریزیوی در تبریز و عتبات عالیات، فقه، اصول، حکمت، کلام، تاریخ، جغرافیا، نجوم، ادب، علم رجال و کتاب‌شناسی را آموخته و به زبان فارسی، عربی، ترکی و فرانسه تسلط داشت. او پس از بازگشت به ایران لقب ثقة‌الاسلام را دریافت کرده و نیز ریاست شیخیه تبریز را بر عهده گرفت. از فعالیت‌های سیاسی او به حمایت از جنبش عدالت‌خواهی و مشروطه‌طلبی، حمایت از انجمن ایالتی آذربایجان، حضور و حمایت قیام مشروطه‌خواهان تبریز و مقابله با اجانب روس و انگلیس که در نهایت منجر به زندانی شدن و به دار آویختن ایشان توسط روس‌ها شد. تبیین و توضیح و دفاع از مشروطیت، محدود ساختن سلطنت و تأسیس دارالشورا و رفع استبداد، قائل به وجود اختلاف در مشرب نه اختلاف در مذهب، انحصار حق رأی به باسوادان، تأسیس مدارس به سبک جدید، برخی از اندیشه‌های میرزا علی بود. از ثقة‌الاسلام آثار فراوانی در ضمن کتاب‌ها، رساله‌ها و نامه‌ها باقی مانده است. فهرست مندرجات۲ - ازدواج ۳ - ریاست شیخیه تبریز ۴ - فراگیری علوم مختلف ۵ - علاقه به تحصیل علم ۶ - فعالیت‌های سیاسی ۶.۱ - حمایت از مشروطه ۶.۲ - حمایت از انجمن ایالتی ۶.۳ - انتقاد از مشروطه ۶.۴ - تهیه قانون اساسی ۶.۵ - حضور در قیام مشروطه‌خواهان تبریز ۶.۵.۱ - مقابله با روسیه و انگلیس ۶.۵.۲ - حمایت از ستارخان و باقرخان ۶.۵.۳ - مخالفت‌ها با میرزا ۶.۵.۴ - فعالیت در جنگ با روس‌ها ۶.۵.۵ - پذیرش صلح طرفین ۶.۵.۶ - حبس میرزا ۶.۵.۷ - به دار آویختن میرزا ۷ - مدفن ۸ - اندیشه‌ها ۸.۱ - مشروطیت ۸.۲ - رفع استبداد ۸.۳ - وجود اختلاف در مشرب ۸.۴ - حق رأی به باسوادان ۸.۵ - مدارس به سبک جدید ۸.۶ - مسائل اجتماعی ۹ - آثار ۹.۱ - رساله‌ها ۹.۲ - نامه‌ها ۱۰ - فهرست منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - ولادت و خاندانمیرزا علی ثِقَةُالاسلام تبریزی، در رجب ۱۲۷۷ق به دنیا آمد. وی فرزند ارشد حاج میرزا موسی ثقة‌الاسلام و نواده حاج میرزا شفیع صدر ثقة‌الاسلام بود. جد پنجمش، میرزا محمد شفیع تبریزی، معاصر نادرشاه افشار بود و به پاس خدمتی که به او کرد، مستوفی ناحیه آذربایجان شد. از آن پس این خانواده برخی مناصب و مشاغل دیوانی و حکومتی را برعهده داشتند. [۱]
ثقة‌الاسلام تبریزی، محمد، سوانح عمری یا آثار تاریخی، ج۱، ص۳ـ۴، (بی جا)، چاپخانه رضائی، ۱۳۴۰ ش.
[۲]
ثقة‌الاسلام تبریزی، محمد، سوانح عمری یا آثار تاریخی، ج۱، ص۷۷، (بی جا)، چاپخانه رضائی، ۱۳۴۰ ش.
[۳]
مفتون دنبلی، عبدالرزاق بن نجف‌قلی، تجربة الأحرار و تسلیة الأبرار، ج۱، ص۱۹۶ـ ۲۰۶، چاپ حسن قاضی طباطبائی، تبریز ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ ش.
[۴]
فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۱۵ـ۱۶، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
میرزا شفیع تحصیلات دینی خود را در عتبات گذراند و به حلقه درس سید کاظم رشتی (جانشین شیخ احمد احسائی) پیوست و پس از بازگشت به تبریز رهبر شیخیه آنجا شد. فرزندش، حاج میرزا موسی، نیز تحصیلات خود را در عتبات تکمیل کرد. او از اشخاص متنفذ تبریز و از علمای فعال آنجا در واقعه تحریم تنباکو بود. [۵]
فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقه الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۱۶ـ ۱۸، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
۲ - ازدواجمیرزا علی سه بار ازدواج کرد و حاصل این ازدواج‌ها سه پسر و چهار دختر بود. [۶]
ثقة‌الاسلام تبریزی، محمد، سوانح عمری یا آثار تاریخی، (بی جا)، چاپخانه رضائی، ۱۳۴۰ ش.
[۷]
فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۹۱، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
۳ - ریاست شیخیه تبریزمیرزا علی پس از بازگشت از عتبات به ایران و فوت پدرش در ۱۳۱۹، مظفرالدین شاه به پیشنهاد ولیعهد، محمدعلی میرزا، لقب ثقة‌الاسلام را به میرزا علی داد و او رسماً ریاست شیخیه تبریز را بر عهده گرفت. [۸]
ثقة‌الاسلام تبریزی، محمد، سوانح عمری یا آثار تاریخی، ج۱، ص۷۷، (بی جا)، چاپخانه رضائی، ۱۳۴۰ ش.
[۹]
فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۱۵ـ۲۳، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
۴ - فراگیری علوم مختلفمیرزا علی تبریزی تحصیلات دینی را در تبریز به پایان رساند و سپس در عتبات آن‌را تکمیل کرد. ثقة‌الاسلام در ایران و عتبات، فقه، اصول، حکمت، کلام، تاریخ، جغرافیا، نجوم، ادب، علم رجال و کتاب‌شناسی آموخت. او به فارسی، عربی، ترکی و فرانسه تسلط داشت و در علم تاریخ، کلام و مثنوی‌شناسی صاحب‌نظر بود. [۱۰]
نصرت اللّه فتحی، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۲۳، مقدمه کاسمی، ص ض، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
[۱۱]
ثقة‌الاسلام تبریزی، محمد، سوانح عمری یا آثار تاریخی، ج۱، ص۹۴، (بی جا)، چاپخانه رضائی، ۱۳۴۰ ش.
وی را در فن سخنوری توانمند دانسته‌اند. [۱۲]
فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۲۷ـ ۲۸، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
او به فلسفه و عرفان نیز علاقه داشت. [۱۳]
ملک‌زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج۷، ص۱۵۳۰، تهران ۱۳۷۱ ش.
مطالعه روزنامه‌ها و جراید مهم عربی در تجدد و روشنفکری او تأثیر بسزایی داشت و اطلاعاتش درباره نظام‌های جدید اجتماعی، مجالس وعظ و خطابه او را جایگاه هدایت افکار مردم ساخت. [۱۴]
کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۱۵۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۵]
صفائی، ابراهیم، رهبران مشروطه، ج۲، ص۲۹۳ـ۲۹۴، تهران ۱۳۶۳ ش.
۵ - علاقه به تحصیل علمثقةالاسلام بیش‌تر اوقاتش را در کتابخانه شخصی‌اش می‌گذراند و با رجال علمی و ادبی مصاحبت داشت. امیرنظام گروسی، هدایت، مهدیقلی، ادیب خلوت، سید کاظم عصار، و ادیب‌الممالکِ فراهانی از معاشران او بودند. [۱۶]
هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۲۱۳، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۷]
هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۲۲۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۸]
فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۳۱، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
در کتابخانه او مجلسی ادبی برگزار می‌شد که تعدادی از ادبا و فضلای آن روز تبریز در آن شرکت می‌کردند. او خود نیز ذوق شاعری داشت و اشعاری از او باقی مانده است. [۱۹]
فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۷۹، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
[۲۰]
فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱،ص۵۳۷، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
علاقه‌اش به تحصیل علم، او را برآن داشت تا برادران و فرزندانش را برای تحصیل روانه اروپا و عتبات و تهران کند. [۲۱]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۳۶۴ـ۳۶۵، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
[۲۲]
رحیم‌زاده ضمیری، اسداللّه، یادداشت‌های میرزا اسدالله ضمیری ملازم خاص ثقة‌الاسلام شهید، ج۱، ص۷۵، چاپ سیروس برادران شکوهی، تبریز (۱۳۵۵ش).
۶ - فعالیت‌های سیاسیبرخی از فعالیت‌های سیاسی ثقة‌الاسلام عبارتند از: ۶.۱ - حمایت از مشروطهثقةالاسلام از آغاز جنبش عدالت‌خواهی و سپس مشروطه‌طلبی، در زمره حامیان جدّی آن قرار داشت. وی هنگام مهاجرت علما به قم و تحصن آنها در آنجا، با ارسال تلگرام‌هایی به علما و مظفرالدین شاه، ضمن حمایت از خواست‌های مهاجران، خواستار باز‌گرداندن آنها به تهران شد. [۲۳]
کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۱۶، تهران ۱۳۶۳ ش.
پس از پیروزی نهضت مشروطه، به هنگام رأی‌گیری برای انتخاب نمایندگان مجلس شورای ملی، وی بیشترین رأی را در میان علما به دست آورد، [۲۴]
«مجلس ملی»، جریده ملی، سال ۱، ش ۸، ص۱، (۲۶ رمضان ۱۳۲۴)
لیکن نمایندگی را نپذیرفت. [۲۵]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۱۸۵، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
[۲۶]
«مجلس ملی»، جریده ملی، سال ۱، ش ۱۹، ص۱، (شوال ۱۳۲۴).
۶.۲ - حمایت از انجمن ایالتیبا تأسیس انجمن ایالتی آذربایجان، که محفل آزادی‌خواهان بود، ثقة‌الاسلام از حامیان و فعالان این انجمن و از نویسندگان روزنامه انجمن شد. [۲۷]
رفیعی، منصوره (جعفری فشارکی)، انجمن: ارگان انجمن ایالتی آذربایجان، ج۱، ص۹۱، تهران ۱۳۶۲ ش.
حضور او در انجمن ایالتی، در مقابل انجمن اسلامیه (محفل علمای مخالف مشروطه)، پشتوانه‌ای برای مشروطه‌خواهان بود. [۲۸]
رحیم‌زاده ضمیری، اسداللّه، یادداشت‌های میرزا اسدالله ضمیری ملازم خاص ثقة‌الاسلام شهید، ج۱، ص۳۳، چاپ سیروس برادران شکوهی، تبریز (۱۳۵۵ش).
۶.۳ - انتقاد از مشروطهثقةالاسلام با وجود دلبستگی به مشروطه، از منتقدان جدّی آن به شمار می‌رفت و با رفتارهای خام و تند مشروطه‌خواهان به شدت مخالفت می‌کرد تا آنجا که کتابچه‌ای درباره خیانت‌های مشروطه‌طلبان نوشت. [۲۹]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۲۴۷ـ۲۵۴، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
[۳۰]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، نامه‌های تبریز از ثقة‌الاسلام به مستشارالدوله (در روزگار مشروطیت)، ص۳۴۳، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۸ ش.
[۳۱]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۳۱۶، تهران ۱۳۵۵ ش.
سرانجام نیز در اعتراض به تندروی‌های مشروطه‌خواهان، گوشه‌نشینی اختیار کرد. [۳۲]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۲۵۰ـ ۲۵۴، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
[۳۳]
ویجویه، محمدباقر، تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز، ج۱، ص۹۸، چاپ علی کاتبی، تهران ۱۳۵۵ ش.
۶.۴ - تهیه قانون اساسیدر پی افزایش فشار انجمن تبریز به تهران، برای تهیه هرچه سریع‌تر قانون اساسی و امضای آن در ربیع الاول و ربیع الآخر ۱۳۲۵ق، نمایندگان مجلس شورای ملی از ثقة‌الاسلام تقاضا کردند که مردم را ساکت نماید تا آنان بتوانند با دقت بیش‌تر قانون اساسی را تهیه کنند. [۳۴]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۱۹۱ـ ۱۹۳، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
[۳۵]
نصرت اللّه فتحی، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۱۶۸، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
۶.۵ - حضور در قیام مشروطه‌خواهان تبریزدر پی قیام مشروطه‌خواهان تبریز بر ضد استبداد محمدعلی شاه، مشیرالسلطنه رئیس‌الوزرا با ارسال تلگرامی تهدیدآمیز به ثقة‌الاسلام، از او خواست تا اختلاف را رفع کند. ثقة‌الاسلام در پاسخ به این تلگرام، بر مواضع همیشگی‌اش (دفاع از حقوق دولت و ملت و تلاش برای اتحاد این دو) تأکید کرد. [۳۶]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۲۴۹ـ۲۵۰، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
محمدعلی شاه سپاهی را به سرکردگی عین‌الدوله روانه تبریز کرد، اما به سبب مقاومت اهالی شهر، عین‌الدوله به باسمنج عقب‌نشینی کرد و راه ورود آذوقه را به شهر بست. پس از چهار ماه، محاصره و قحطی و گرسنگی مردم تبریز و ترس از مداخله روس‌ها موجب شد که ثقة‌الاسلام در ۲۷ صفر ۱۳۲۷ق برای محمدعلی شاه تلگرام بفرستد. [۳۷]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۴۴۶، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
به پیشنهاد او و توافق محمدعلی شاه، مقرر گردید که طرفین نزاع به باسمنج بروند و در آنجا مذاکره کنند. در شرایطی که راه هرگونه همکاری میان دولت و انقلابی‌های تبریز بسته شده بود و از رجال و بزرگان تبریز فردی که معتمد طرفین باشد وجود نداشت، ثقة‌الاسلام به همراه حاجی سیدالمحققین و میرزا حاج آقا میلانی به باسمنج رفت. [۳۸]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۱۴۴، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
[۳۹]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۴۵۰ـ۴۵۱، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
وی ضمن نصیحت‌کردن شاه برای برقراری مجدد مشروطه و هشدار‌دادن درباره احتمال دخالت و نفوذ اجانب، تلاش می‌کرد اجازه ورود غله و آذوقه را به شهر بگیرد. [۴۰]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۴۴۶، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
[۴۱]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۳۱۶، تهران ۱۳۵۵ ش.
محمدعلی شاه، به جای درک نیت ثقة‌الاسلام و خیرخواهی وی برای دولت و مردم، در خیال تبعید او از تبریز بود. [۴۲]
توکلی، احمد، چند استخاره از محمدعلی شاه با جوابهای آنها، ج۱، ص۶۲، یادگار، سال ۵، ش ۸ و ۹ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۲۸).
۶.۵.۱ - مقابله با روسیه و انگلیسسرانجام، پیش‌بینی‌های ثقة‌الاسلام به وقوع پیوست، روسیه و انگلیس برای دخالت در امور داخلی ایران بهانه یافتند و نیروهای روسی در ۴ ربیع الآخر ۱۳۲۷ روانه تبریز شدند. [۴۳]
نصرت اللّه فتحی، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۴۵۷، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
پس از ورود روس‌ها به شهر، ثقة‌الاسلام به مناسبت عید نوروز ۱۲۹۰/ ربیع الاول ۱۳۲۹ق در روزنامه محلی تبریز مقاله‌ای نوشت و از مردم خواست به سبب وجود قشون بیگانه، از اجرای مراسم سنّتی نوروز خودداری کنند. در نتیجه، اکثر اهالی تبریز آن سال عید نگرفتند. برخی درج این مقاله را یکی از عوامل مؤثر در اعدام او به دست روس‌ها دانسته‌اند. [۴۴]
فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۵۴۶ ـ ۵۴۷، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
با آن‌که محمدعلی شاه فرمان اعاده مشروطه را صادر کرده بود، سپهدار تنکابنی و سردار اسعد بختیاری به تهران رفتند و وی را از سلطنت خلع کردند.ثقة‌الاسلام، که انگلیسی‌ها را محرک این‌کار می‌دانست، پیش از آن در نامه‌ای به علمای نجف، ضمن توضیح اوضاع داخلی مملکت (مداخله قشون روس، فقدان قشون ملی و ضعف کارشناسان نظامی)، تنها راه چاره را مصالحه با دولت و اعتماد نکردن به سیاست دو دولت همسایه اعلام کرد و خواستار فرستادن «هیئت مصلحه» به تهران برای حل مشکلات شد. [۴۵]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۲۹۶- ۲۹۷، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
[۴۶]
فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۴۶۶ـ ۴۶۸، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
لیکن این کار صورت نگرفت و محمدعلی شاه در ۲۷ جمادی الآخره ۱۳۲۷ از سلطنت خلع گردید.۶.۵.۲ - حمایت از ستارخان و باقرخانحضور ستارخان و باقرخان در تبریز ــ که از یک سو سبب بهانه‌جویی روس‌ها و از سوی دیگر موجب نارضایتی مخبرالسلطنه، والی آذربایجان، بود ــ ثقة‌الاسلام را بر آن داشت تا برای حمایت از آن دو، از علمای نجف بخواهد با ارسال نامه‌ای دوستانه به ستارخان و باقرخان، از آنان دلجویی کنند و خود با اصرار آنها را راضی کرد تا به تهران مهاجرت کنند. [۴۷]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۳۴۰ـ۳۴۱، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
۶.۵.۳ - مخالفت‌ها با میرزادر این دوران ثقة‌الاسلام تحت فشاری چند جانبه بود: مخالفان مشروطه که او را محرک و همه‌کاره مشروطه می‌دانستند و دموکرات‌های تندرو، که ثقة‌الاسلام از آنها انتقاد می‌کرد، و آنها با او مخالفت و از او بدگویی می‌کردند، [۴۸]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۳۱۶، تهران ۱۳۵۵ ش.
و متدیّنان، که عقاید شیخی او را طعن و بر ضد او شبنامه منتشر می‌کردند. [۴۹]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، نامه‌های تبریز از ثقة‌الاسلام به مستشارالدوله (در روزگار مشروطیت)، ج۱، ص۳۰۴، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۸ ش.
[۵۰]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، نامه‌های تبریز از ثقة‌الاسلام به مستشارالدوله (در روزگار مشروطیت)، ج۱، ص۳۱۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۸ ش.
برخی عوام نیز از رفتار متجددانه او انتقاد می‌کردند. [۵۱]
نصرت اللّه فتحی، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۹۵، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
به رغم تمام این مخالفت‌ها، ثقة‌الاسلام تلاش می‌کرد مانع درگیر شدن مردم با یکدیگر شود. [۵۲]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، نامه‌های تبریز از ثقة‌الاسلام به مستشارالدوله (در روزگار مشروطیت)، ج۱، ص۱۲۵ـ، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۸ ش.
۶.۵.۴ - فعالیت در جنگ با روسهادر پی بحران میان دولت و مجلس بر سر پذیرفتن یا نپذیرفتن اتمام حجت روس‌ها برای اخراج مورگان شوستر (مستشار مالی آمریکایی) اهالی تبریز به خروش در آمدند. روس‌ها که همواره مترصد فرصتی بودند، بدرفتاری را آغاز کردند. مجاهدان تبریزی نیز در واکنش به این رفتار، آمادگی نظامی خود را به رخ آنان می‌کشیدند. در این میان ثقة‌الاسلام که نگران عاقبت کار بود، با مجاهدان مخالفت کرد، از این‌رو دموکرات‌ها او را به هواداری از روس‌ها متهم کردند و نقشه قتل وی را کشیدند، اما این نقشه عملی نشد. [۵۳]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۳۱۶، تهران ۱۳۵۵ ش.
تلاش‌های ثقة‌الاسلام برای آرام کردن اوضاع نتیجه‌ای نداشت و در ۲۹ ذیحجه ۱۳۲۹، روس‌ها جنگ را در تبریز آغاز کردند.ثقة‌الاسلام با مشاهده تجاوز روس‌ها خواستار مقابله مجاهدان شد و حتی کتباً به امیرحشمت نیساری، رئیس شهربانی تبریز، اجازه دفاع داد. این امر موجب شد که تبریز یکباره بسیج شود و با روس‌ها سخت درگیر گردد. [۵۴]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۲۶۱ـ۲۶۳، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۵۵]
فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۵۷۳ ـ۵۹۰، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
طرفین، طی چند روز، جنگ‌های خونین و سختی کردند.۶.۵.۵ - پذیرش صلح طرفیناز ۳ محرّم ۱۳۳۰ق، با ضعیف‌شدن قوای روس، کنسول‌های سایر کشورها و خود روس‌ها سخن از صلح به میان آوردند. از سوی دیگر، رسیدن پیغام‌های پیاپی دولت مبنی بر ترک جنگ، بسته‌شدن مجلس در دوم محرّم همان سال به دست یپرم‌خان و پذیرش اتمام حجت روسیه، سبب شد ثقة‌الاسلام مجاهدان را برای پذیرش پیشنهاد صلح روس‌ها راضی کند و در پی آن مقرر گردید مجاهدان تفنگ‌های خود را کنار بگذارند و شهر را ترک کنند. [۵۶]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۲۷۷ـ ۲۷۹، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۵۷]
براون، ادوارد گرانویل، نامه‌هائی از تبریز، ج۱، ص۱۶۱، ترجمة حسن جوادی، تهران ۱۳۶۱ ش.
در این زمان صمدخان شجاع‌الدوله (سردار محمدعلی شاه و والی مراغه) که روس‌ها از او حمایت می‌کردند، در باسمنج مستقر شد. او با هماهنگی مخالفان و علمای ضد مشروطه و حمایت روس‌ها قصد ورود به تبریز را داشت. [۵۸]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۲۸۰ـ۲۸۱، تهران ۱۳۵۵ ش.
با ورود سه لشکر روسی از ایروان و تفلیس به تبریز و ادامه هجوم روس‌ها، ثقة‌الاسلام به ناچار نمایندگانی نزد صمدخان فرستاد و پیغام داد در صورتی که قصد ورود به شهر را دارد با دستور و به نام دولت ایران بیاید. همچنین با ارسال تلگرامی به تهران، وضع شهر را اطلاع داد و خواستار کمک دولت شد. برای مجاهدان نیز پیغام فرستاد که هرچه زودتر شهر را ترک کنند و در پاسخ به کسانی که از او پرسیدند: «چه خواهی کرد؟»، گفت : «من کار خود را به خدا می‌سپارم». [۵۹]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۲۹۶ـ ۳۰۵، تهران ۱۳۵۵ ش.
وی، بر خلاف همگان و به رغم هشدار برخی اشخاص، از جمله نماینده دولت عثمانی که پیغام داده بود روس‌ها قصد کشتن او را دارند، حاضر به مخفی‌شدن و پناهندگی نشد. [۶۰]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۳۰۵، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۶۱]
رحیم‌زاده ضمیری، اسداللّه، یادداشت‌های میرزا اسدالله ضمیری ملازم خاص ثقة‌الاسلام شهید، ج۱، ص۷۱ـ۷۲، چاپ سیروس برادران شکوهی، تبریز (۱۳۵۵ش).
۶.۵.۶ - حبس میرزادر ۹ محرّم ۱۳۳۰ به بهانه لزوم حضور یافتن در جلسه‌ای، ثقة‌الاسلام را به کنسولگری روسیه بردند و محبوس کردند. [۶۲]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۳۰۷، تهران ۱۳۵۵ ش.
در آنجا ثقة‌الاسلام از قبول خواست میلر، کنسول روس، در تأیید نوشته‌ای مبنی بر آن‌که مجاهدان آغازگر جنگ بودند و روس‌ها تنها برای دفاع از خود ناگزیر از جنگ شدند، سرباز زد و تأکید کرد که جنگ را خود روس‌ها آغاز کرده‌اند. [۶۳]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۳۱۷، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۶۴]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۵۸۳، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۶۵]
ملک‌زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج۷، ص۱۵۳۲، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۶۶]
براون، ادوارد گرانویل، نامه‌هائی از تبریز، ج۱، ص۹۰ـ۹۱، ترجمة حسن جوادی، تهران ۱۳۶۱ ش.
۶.۵.۷ - به دار آویختن میرزاسرانجام روس‌ها در عاشورای ۱۳۳۰/ ۱۰ دی ۱۲۹۰ ثقة‌الاسلام و هفت تن دیگر را به دار آویختند. [۶۷]
رحیم‌زاده ضمیری، اسداللّه، یادداشت‌های میرزا اسدالله ضمیری ملازم خاص ثقة‌الاسلام شهید، ج۱، ص۷۶، چاپ سیروس برادران شکوهی، تبریز (۱۳۵۵ش).
خبر بدار آویختن ثقة‌الاسلام را از مردم پنهان کردند و بدینسان جلو شورش آنان را گرفتند. [۶۸]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان،ص۵۰۰، تهران ۱۳۵۵ ش.
حبل‌المتین هدف روس‌ها را از کشتار تبریز و دار زدن ثقة‌الاسلام، تلاش برای ایجاد بلوا و هیجان در میان اهالی و بهانه‌جویی دانست و نوشت رئیس روحانی یک شهر را در روز عاشورا علنی به دار زده‌اند. [۶۹]
حبل المتین، قصور از کیست، ص۶، سال ۱۹، ش ۲۷ (محرّم ۱۳۳۰)
[۷۰]
براون، ادوارد گرانویل، نامه‌هائی از تبریز، ج۱، ص۷۶، ترجمة حسن جوادی، تهران ۱۳۶۱ ش.
در ۱۲۹۶ش، پس از پیروزی انقلاب اکتبر روسیه در ۱۹۱۷، انقلابی‌های روسی به نشانه دلجویی از مردم تبریز روزی را برگزیدند و در آن روز گروه‌های روس و ایرانی، به نشانه جبران گذشته، بر سر خاک ثقة‌الاسلام گُل نهادند. [۷۱]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۶۸۲ـ۶۸۳، تهران ۱۳۵۵ ش.
۷ - مدفنمدفن ثقة‌الاسلام، مقبرة الشعرای تبریز است. ۸ - اندیشههامهمترین آرمانی که ثقة‌الاسلام سرانجام بر سر آن جان باخت، مشروطه بود. ۸.۱ - مشروطیتوی در راه تبیین و توضیح و دفاع از مشروطیت صمیمانه تلاش می‌کرد و مشروطه را «منع اراده شاهانه و لزوم شورا» در امور سه قوه مقننه، قضائیه و مجریه [۷۲]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۴۳۱، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
و موجب گسترش عدل و امنیتِ جان و مال مردم می‌دانست. [۷۳]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، «لایحه»، ج۱، ص۱۳۱، در اسداللّه رحیم زاده ضمیری، یادداشت‌های میرزا اسداللّه ضمیری ملازم خاص ثقة‌الاسلام شهید، چاپ سیروس برادران شکوهی، تبریز (۱۳۵۵ ش الف).
وی معتقد بود که سلطنت، در صورت مخالفت با مشروطه، محکوم به زوال و نابودی است، علت انقراض دولت‌ها و سلسله‌های سلطنتی استبداد است و شاه برای حفظ سلطنت باید از مشروطه تبعیت کند. [۷۴]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۴۲۸، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
او در پاسخ به محمدعلی شاه که مشروطه را مباین شرع می‌دانست، [۷۵]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۴۴۱، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
با استناد به این‌که احکام شرعی را نمی‌توان مشروطه کرد و قوانین جاری نیز با وجود هزاران منکَر موجود در آن شرعی نیست، مشروطه مشروعه را دولتی مقید و مشروط به اجرای احکام شرعی معرفی کرد که در وضع قوانین جدید یا اجرای قواعد عرفیِ سابق، مطابق عدل و اصول مذهب و مصالح مملکت عمل می‌کند. [۷۶]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۴۳۱، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
۸.۲ - رفع استبداداز اندیشه‌های دیگر او محدود ساختن سلطنت و تأسیس دارالشورا و رفع استبداد برای مقابله با تلاش دولت‌های خارجی برای تضعیف اسلام ، بود. [۷۷]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۴۳۰، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
وی همانند سید جمال‌الدین اسدآبادی، به اتحاد جهان اسلام و وحدت سیاسی مسلمانان، با وجود اختلاف مذهبی و حکومتی، توجه داشت. [۷۸]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۳۶۶، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
۸.۳ - وجود اختلاف در مشربثقةالاسلام پیشوای شیخیه تبریز بود و اگرچه دشمنی میان شیخیه و سایرین، گاه به نزاع‌های طولانی و خونین منجر می‌شد، معتقد بود که این‌گونه اختلاف‌ها، اختلاف مشرب است نه مذهب و باید ضمن حفظ حرمت علما، از برخوردهای نابجا جلوگیری کرد. [۷۹]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۳۳، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
[۸۰]
کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۱۳۳، تهران ۱۳۶۳ ش.
ثقة‌الاسلام می‌کوشید برای کاهش شدت اختلاف، از بیان مطالب تعصب‌آمیز و القای نکات اختلاف‌انگیز، پرهیز کند. [۸۱]
کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۳۱۴، تهران ۱۳۵۵ ش.
او در اعتراض به اخراج حاج میرزا حسن آقا مجتهد (از مخالفان سرسخت مشروطه) از تبریز، به خواست مشروطه‌خواهان، به رغم اختلافات مشرب با این مجتهد بزرگ تبریز، همراه او از شهر خارج شد. این امر موجب شد که انجمن ایالتی آذربایجان، تصمیم به باز گرداندن آن دو بگیرد. [۸۲]
کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۲۴۶، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۸۳]
فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۱۶۴، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
۸.۴ - حق رأی به باسواداناز دیدگاه‌های جنجال برانگیز ثقة‌الاسلام، نظر او درباره انحصار حق رأی به باسوادان بود. وی در مقاله‌ای در شفق تبریز (چاپ ۱۳۲۹)، نوشت که مردم بی‌سواد قادر به تشخیص و انتخاب راه درست نیستند و «حق دارند ولی لیاقت ندارند». [۸۴]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۴۰۹ـ۴۱۱، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
۸.۵ - مدارس به سبک جدیدثقةالاسلام از تأسیس مدارس به سبک جدید حمایت می‌کرد و آن‌را در پیشرفت جامعه مؤثر می‌دانست. گروه‌های سنّتی جامعه با این مدارس مخالف بودند ولی او می‌کوشید اوضاع را به گونه‌ای سازد که کم‌ترین حساسیت را ایجاد کند، از جمله، رؤسای این مدارس را به برپایی نماز جماعت و حذف عبارات تحریک‌آمیز در کتابهای درسی تشویق می‌کرد. [۸۵]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، نامه‌های تبریز از ثقة‌الاسلام به مستشارالدوله (در روزگار مشروطیت)، ج۱، ص۲۵۵، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۸ ش.
۸.۶ - مسائل اجتماعیثقةالاسلام از مسائل اجتماعی نیز غافل نبود. تأسیس مراکز علمی و فنی و ترویج آموزش علوم و فنون را ضروری‌ترین نیاز کشور می‌دانست. او بر تولیدات داخلی تأکید، و از تجارت همه جانبه خارجی، که سبب خروج ثروت و ورود اجناس زائد می‌شد، انتقاد می‌کرد. به نظر وی تنزل ارزش مسکوکات داخلی در مقابل پول خارجی، ناشی از تجارت خارجی و آزادی فعالیت بانک‌های آنها در ایران و نامحدود بودن ضراب‌خانه دولتی بود. طرح‌های او برای آموزش کشاورزی، ایجاد شرکت‌های استخراج زغال‌سنگ برای مصارف داخلی یا تهیه آب آشامیدنی برای شهرها و ذوب‌آهن، بیانگر شناخت دقیق و عمیق او از ضعف‌های کشور بود. [۸۶]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، «لایحه»، ج۱، ص۱۲۴ـ۱۳۵، در اسداللّه رحیم زاده ضمیری، یادداشت‌های میرزا اسداللّه ضمیری ملازم خاص ثقة‌الاسلام شهید، چاپ سیروس برادران شکوهی، تبریز (۱۳۵۵ ش الف).
او از عملکردهای اشتباهی چون استقراض بی‌جا و مسافرت‌های پر‌خرج و گرو گذاشتن گمرکات انتقاد می‌کرد و این کارها را عاملِ فراوانیِ مفاسد شرعی و ملی و سیاسی می‌دانست. [۸۷]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۴۲۳، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
۹ - آثاراز ثقة‌الاسلام آثار فراوانی باقی‌مانده است که عبارت‌اند از: ۱) نامه‌های تبریز، شامل ۱۲۸ نامه و شصت تلگرام، که مجموعه گزارش‌های ثقة‌الاسلام از اوضاع اجتماعی و سیاسی و عمومی آذربایجان خطاب به میرزا صادق خان مستشارالدوله است. این کتاب، که از مآخذ مهم در بررسی نهضت مشروطه آذربایجان است، در ۱۳۷۸ ش به کوشش ایرج افشار چاپ شد. در انتهای آن جدول کشف رمز لغات ضمیمه شده است. ۲) مرآة الکتب، در معرفی آثار و تألیفات علمای شیعه که به سبب نبودن فهرستی منقح و مرتب از تألیفات امامیه، نوشته شد. [۸۸]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مرآة الکتب، ج۱، مقدمه حائری، ص۱۱، چاپ محمدعلی حائری، قم ۱۴۱۴ـ.
[۸۹]
فدایی عراقی، غلامرضا، فهرست کتابهای شیعه پیش از الذریعه، ج۱، ص۵۷ ـ۶۱، نشر دانش، سال ۱۷، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۶).
۳) ایضاح الانباء فی تعیین مولد خاتم‌الانبیاء و مقتل سیدالشهداء. ۴) بث الشکوی، ترجمه قسمت سوم از تاریخ یمینی. ثقة‌الاسلام آن را به سبک نصراللّه منشی ترجمه کرده است. [۹۰]
مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج ۱، ستون ۶۸۰، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ ش.
[۹۱]
فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۵۵، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
۵) مجموعه تلگرافات، شامل تلگرام‌های ثقة‌الاسلام و حاج سیدالمحققین دیبا و حاج سید‌آقا میلانی به هنگام قیام آذربایجان که به محمدعلی شاه مخابره گردیده است. [۹۲]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۴۴۶ـ۴۶۹، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
[۹۳]
فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۵۴، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
۶) تاریخ امکنه شریفه و رجال برجسته. ۹.۱ - رسالههاتعدادی رساله نیز از ثقة‌الاسلام بجا‌مانده که در مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی منتشر شده است، از جمله: رساله «بالون ملت ایران به کجا می‌رود»، تحلیل ثقة‌الاسلام از زمینه‌های پیدایی مشروطه و چگونگی سیر آن و ماجرای شروع مخالفت‌های محمدعلی شاه با مشروطه (تألیف ۱۳۲۵). [۹۴]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۳۹۹ـ۴۰۶، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
در رساله «ترقی مملکتی به مال است و تحصیل مال با علم» (تألیف ۱۳۲۶)، ثقة‌الاسلام مخالفت خود را با ورود اجناس غیر ضروری و تزئینی خارجی اعلام کرده و تحریم این کالاها را بر اساس شریعت واجب شمرده است. [۹۵]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۴۰۶ـ۴۰۹، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
وی در رساله «اصول سیاست اسلامیه»، به این شبهه که «اصول سیاسی اسلام به گونه‌ای است که مانع ترقی تمدن می‌شود»، پاسخ داده و نشر چنین افکاری را ناشی از مخالفت دشمنان دین و ناآگاهی عوام در این‌باره دانسته است. به نظر او وظیفه علمای دین این است که با ذکر دلایل عقلی و نقلی و سخن گفتن به زبان عوام (کلام قابل فهم) اصول سیاسی اسلام را برای آنان بازگویند. وی در این رساله کوتاه، اصول سیاسی اسلام را به دو دسته مادّی و معنوی تقسیم کرده و قوانین و اخلاقیات اسلامی، مساوات و مواسات، تساوی در حیات اجتماعی، سخاوت و میانه‌روی در زندگی را در زمره این اصول شمرده است. [۹۶]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۳۸۹ـ۳۹۸، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
«مجمل حوادث یومیه مشروطه»، گزارش روزانه حوادث از ۲۸ رجب ۱۳۲۴ق تا آخرین روزهای زندگی ثقة‌الاسلام است که به‌طور کامل در مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی درج شده و از منابع با ارزش درباره نهضت مشروطه آذربایجان است. ثقة‌الاسلام رساله «لالان» را در ربیع الاول ۱۳۲۶ برای علمای نجف نوشت و از تبریز ارسال کرد. او این رساله را برای جلب نظر علمای عتبات و ترغیب آنان برای دادن فتواهای صریح، مبنی بر وجوب مشروطه، نوشت تا مخالفان نتوانند مشروطه را مخالف دین معرفی و با آن مقابله کنند. [۹۷]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۴۱۸ـ ۴۴۵، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
۹.۲ - نامههااز ثقة‌الاسلام نامه‌های متعددی بجا‌مانده که حاوی دیدگاه‌های اوست؛ از جمله نامه‌ای در ۱۳۲۵ به عبدالحسین میرزا فرمانفرما که در آن درباره سیاست‌های اقتصادی و زراعی و آموزشی مملکت و رفع معضِلات در این زمینه‌ها، مطالب مهمی بیان کرده است. [۹۸]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، «لایحه»، ج۱، ص۱۲۱ـ ۱۳۵، در اسداللّه رحیم زاده ضمیری، یادداشت‌های میرزا اسداللّه ضمیری ملازم خاص ثقة‌الاسلام شهید، چاپ سیروس برادران شکوهی، تبریز (۱۳۵۵ ش الف).
وی در نامه ۹ جمادی الآخر ۱۳۲۷ خطاب به هیئت علمیه نجف هشدار داد که غفلت دولت از اهداف روس‌ها در ایران، منجر به از دست‌رفتن آذربایجان خواهد شد.نامه مهم دیگر ثقة‌الاسلام خطاب به میرزا حسن خان مشکوة الممالک است و حاوی نکات ناگفته‌ای از وقایع آذربایجان و قیام بر ضد محمدعلی شاه و تحریکات روس‌ها و انگلیسی‌ها و دیگر ماجراهای قیام است. [۹۹]
صفائی، ابراهیم، اسناد سیاسی دوران قاجاریه، ج۱، ص۴۲۳ـ۴۳۰، تهران ۱۳۴۶ش.
در پی درج مقالاتی در مجله معروف عربی المقتطف راجع به شیعه و شیعیان، ثقة‌الاسلام نیز مقالاتی را با عناوین «التشیع و قدمهُ» و «المتاولة او الشیعة فی جبل عامل» به آن مجله فرستاد.همچنین مقالاتی از او با عناوین «تقویم گیرگوار» و «اکمال الریاضی» در مجله عربی الهلال به چاپ رسید. [۱۰۰]
ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، ص۳۸۱، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب.
[۱۰۱]
فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، ج۱، ص۵۴۱ ـ۵۴۴، (تهران) ۱۳۵۲ ش.
۱۰ - فهرست منابع(۱) صفائی، ابراهیم، اسناد سیاسی دوران قاجاریه، تهران ۱۳۴۶ش. (۲) براون، ادوارد گرانویل، نامه‌هائی از تبریز، ترجمة حسن جوادی، تهران ۱۳۶۱ ش. (۳) توکلی، احمد، چند استخاره از محمدعلی شاه با جوابهای آنها، یادگار، سال ۵، ش ۸ و ۹ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۲۸). (۴) ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، «لایحه»، در اسداللّه رحیم زاده ضمیری، یادداشت‌های میرزا اسداللّه ضمیری ملازم خاص ثقة‌الاسلام شهید، چاپ سیروس برادران شکوهی، تبریز (۱۳۵۵ ش الف). (۵) ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، چاپ نصرت اللّه فتحی، تهران ۱۳۵۵ ش ب. (۶) ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مرآة الکتب، چاپ محمدعلی حائری، قم ۱۴۱۴ـ. (۷) ثقة‌الاسلام تبریزی، علی بن موسی، نامه‌های تبریز از ثقة‌الاسلام به مستشارالدوله (در روزگار مشروطیت)، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۸ ش. (۸) ثقة‌الاسلام تبریزی، محمد، سوانح عمری یا آثار تاریخی، (بی جا)، چاپخانه رضائی، ۱۳۴۰ ش. (۹) رحیم‌زاده ضمیری، اسداللّه، یادداشت‌های میرزا اسدالله ضمیری ملازم خاص ثقة‌الاسلام شهید، چاپ سیروس برادران شکوهی، تبریز (۱۳۵۵ش). (۱۰) رفیعی، منصوره، (جعفری فشارکی)، انجمن: ارگان انجمن ایالتی آذربایجان، تهران ۱۳۶۲ ش. (۱۱) صفائی، ابراهیم، رهبران مشروطه، ج۲، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۲) فتحی، نصرت اللّه، زندگینامه شهید نیکنام ثقة‌الاسلام تبریزی و بخشی از تاریخ مستند مشروطیت ایران، (تهران) ۱۳۵۲ ش. (۱۳) فدایی عراقی، غلامرضا، فهرست کتابهای شیعه پیش از الذریعه، نشر دانش، سال ۱۷، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۶). (۱۴) حبل المتین، قصور از کیست؟، سال ۱۹، ش ۲۷ (محرّم ۱۳۳۰). (۱۵) کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۶) کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، تهران ۱۳۵۵ ش. (۱۷) «مجلس ملی»، جریده ملی، سال ۱، ش ۸ (۲۶ رمضان ۱۳۲۴)، ش ۱۹ (شوال ۱۳۲۴). (۱۸) مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ ش. (۱۹) مفتون دنبلی، عبدالرزاق بن نجف‌قلی، تجربة الأحرار و تسلیة الأبرار، چاپ حسن قاضی طباطبائی، تبریز ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ ش. (۲۰) ملک‌زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران ۱۳۷۱ ش. (۲۱) ویجویه، محمدباقر، تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز، چاپ علی کاتبی، تهران ۱۳۵۵ ش. (۲۲) هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران ۱۳۶۳ ش. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبع• بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «میرزا علی ثقة‌الاسلام تبریزی»، شماره۴۲۵۰. رده‌های این صفحه : افراد در انقلاب مشروطه | دانش آموختگان حوزه تبریز | درگذشتگان سال 1330 (قمری) | زادگان سال 1277 (قمری) | عالمان شیعه قرن 13 (قمری) | عالمان شیعه قرن 14 (قمری) | علمای تبریز قرن 13 (قمری) | علمای تبریز قرن 14 (قمری) | علمای شهید | علمای شیخیه | مدفونان در تبریز | مشروطه خواهان | نویسندگان شیعه سده سیزدهم(قمری) | نویسندگان شیعه قرن 14 (قمری) | نویسندگان عصر مشروطییت
|